Ίδρυση του Συλλόγου και λειτουργία έως τη δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967
Ο Σύλλογος Αποφοίτων της Φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ. «Φιλόλογος» ιδρύθηκε το 1962 (απόφαση 3918/62 του Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης). Μετά την πρώτη συνάντηση των ιδρυτικών μελών και την ανάδειξη ενός προσωρινού διοικητικού συμβουλίου στις 30 Νοεμβρίου 1962, η πρώτη γενική συνέλευση του Συλλόγου πραγματοποιήθηκε στις 20 Ιανουαρίου 1963 και ανέδειξε το πρώτο διοικητικό συμβούλιο με θητεία ενός χρόνου. Το αποτελούσαν οι Δ. Σ. Στεφανόπουλος (πρόεδρος), Β. Δ. Καλογεράς (αντιπρόεδρος), Β. Δ. Φόρης (γενικός γραμματέας), Ι. Γ. Αμπατζίδης (ταμίας), και Ε. Ι. Κακριδή, Δ. Ν. Μαρωνίτης και Θ. Γ. Μαυρόπουλος (μέλη).
Ωστόσο μέσα στον ίδιο χρόνο η αποχώρηση του Β. Φόρη και η μετακίνηση στην Αθήνα του Δ. Στεφανόπουλου, που ανέλαβε τα καθήκοντα του γενικού γραμματέα της Ο.Λ.Μ.Ε., οδήγησαν στην ανασύσταση του διοικητικού συμβουλίου ως εξής: Δημήτριος Μαρωνίτης (πρόεδρος), Βασίλειος Καλογεράς (αντιπρόεδρος), Θεόδωρος Μαυρόπουλος (γενικός γραμματέας), Ιωάννης Αμπατζίδης (ταμίας), Ελένη Κακριδή, Ευδοκία Μπακαλάκη και Ελένη Σγουρού (μέλη). Τον Ιούνιο του 1964 πρόεδρος ανέλαβε ο Θεόδωρος Μαυρόπουλος και τον Νοέμβριο του 1965 τον διαδέχθηκε η Ευδοκία Μπακαλάκη, της οποίας η θητεία έμελλε να διακοπεί απότομα μαζί με τη λειτουργία του Συλλόγου αμέσως μετά την επιβολή της δικτατορίας της 21ης Απριλίου 1967, καθώς τα μέλη του τότε Δ.Σ., για να «διαφυλαχθεί η αξιοπρέπεια και ο προοδευτικός χαρακτήρας του Συλλόγου», επέλεξαν «τη λύση της σιωπηλής αναστολής όλων των δραστηριοτήτων του» (Φιλόλογος 8 : 1976, σ. 52).
Την πρωτοβουλία για τη δημιουργία του Συλλόγου πήρε η Όλγα Κομνηνού-Κακριδή, η οποία σκιαγράφησε και τα κύρια χαρακτηριστικά του: να προωθεί τον δημοτικισμό μέσα σε ένα πλαίσιο ευρύτερα προοδευτικών αρχών σύμφωνα με το πνεύμα που καλλιεργούσε η Φιλοσοφική Σχολή της Θεσσαλονίκης. Ήταν άλλωστε ευνοϊκή και η πολιτική συγκυρία, καθώς το 1963 άρχισε να υλοποιείται η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση της κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου με πρωτεργάτες τον Λουκή Ακρίτα (υφυπουργό) και κυρίως τον Ευάγγελο Παπανούτσο (γενικό γραμματέα του Υπουργείου Παιδείας), η οποία μεταξύ των πολλών προοδευτικών αλλαγών που έφερε, εισήγαγε και τη δημοτική ως επίσημη γλώσσα της εκπαίδευσης. Βέβαια η προσπάθεια αυτή, στην οποία είχε πρωταγωνιστικό ρόλο και ο Ι. Θ. Κακριδής, παρά το ότι έλαβε μορφή νόμου το 1964, αντιμετώπισε πολλά προσκόμματα λόγω της λυσσαλέας πολεμικής από φορείς της πολιτικής και εκπαιδευτικής συντήρησης, έως ότου το 1967 η δικτατορία την ακύρωσε πλήρως. Ο «Φιλόλογος» στήριξε μαχητικά το νέο μεταρρυθμιστικό εγχείρημα και το υπερασπίστηκε (και προσωπικά τον Ευάγγελο Παπανούτσο) απέναντι σε διάφορους επικριτές και πολέμιους, ενώ έδωσε απαντήσεις και σε επιθέσεις ή αποδοκιμασίες που δέχθηκε ο ίδιος ο Σύλλογος για τις θέσεις τις οποίες διατύπωνε μέσα από το κύριο όργανο έκφρασής του, το περιοδικό Φιλόλογος. Από το 1964 ο Σύλλογος άρχισε να εκδίδει το περιοδικό που έφερνε τη φωνή του σε όλους τους εκπαιδευτικούς, συνέβαλλε με ποιοτικά επιστημονικά κείμενα στην επιμόρφωσή τους και υποβοηθούσε (μαζί με άλλες δράσεις που οργάνωνε ο Σύλλογος και καταγράφονται στο περιοδικό) το διδακτικό έργο τους, ενώ ταυτόχρονα αποτελούσε το μέσο διάδοσης των αρχών της μεταρρύθμισης αλλά και το μέσο άμυνας απέναντι στην αντιμεταρρυθμιστική αντίδραση. Αυτό το πνεύμα είναι διάχυτο στα επτά όλα κι όλα τεύχη που πρόλαβαν να εκδοθούν πριν από τη σιωπή που επέβαλε η 21η Απριλίου του 1967 (το έβδομο τεύχος δεν κυκλοφόρησε, παρά έμεινε φυλαγμένο ολόκληρο το τιράζ του και επανεμφανίστηκε μετά το 1974).
Ο Σύλλογος από τη μεταπολίτευση έως σήμερα
«Ύστερα από την πτώση της εφτάχρονης τυραννίας, και αφού πέρασαν οι πρώτοι ενθουσιασμοί, τέσσερα από τα μέλη του παλιού διοικητικού συμβουλίου (η κ. Ευδ. Μπακαλάκη και οι κ.κ. Θ. Μαυρόπουλος, Ηλ. Σπυρόπουλος και Χρ. Τσολάκης) συνεννοήθηκαν για να μεθοδεύσουν την απονάρκωση του Συλλόγου, στις 2-11-1974». Με αυτά τα λόγια καταγράφεται στη στήλη «Το Χρονικό του Συλλόγου» στο τεύχος 8 (1976, σ. 52) του Φιλολόγου η προσπάθεια για το νέο ξεκίνημα του Συλλόγου, η οποία ευοδώθηκε με τις αρχαιρεσίες που έγιναν στις 11 Φεβρουαρίου 1975. Από αυτές προέκυψε το πρώτο διοικητικό συμβούλιο της νέας εποχής: Αλέξανδρος Αλεξιάδης (πρόεδρος), Ιωάννης Χασιώτης (αντιπρόεδρος), Ηλίας Σπυρόπουλος (γενικός γραμματέας), Γιώργος Ισαακίδης (ταμίας), Κυριάκος Τσαντσάνογλου, Χρίστος Τσολάκης και Ελένη Κακριδή (μέλη). Ο Αλέκος Αλεξιάδης παρέμεινε πρόεδρος έως τον Μάρτιο του 1996. Τον διαδέχθηκε ο Χρίστος Τσολάκης, που εξελέγη στις 5 Μαρτίου 1996 και προσέφερε πολύτιμες υπηρεσίες στον Σύλλογο από τη θέση του προέδρου έως τον αδόκητο θάνατό του στις 30 Ιουλίου 2012. Από τις 3 Σεπτεμβρίου 2012 έως τις 26 Φεβρουαρίου 2017 διετέλεσε πρόεδρος ο Γιάννης Τζανής. Κατά τη θητεία του ο «Φιλόλογος» τιμήθηκε από την Ακαδημία Αθηνών (22-12-2016) με το Βραβείο της Τάξης των Γραμμάτων και των Καλών Τεχνών 2016 «για την αξιολογότατη επιστημονική και πολιτιστική δράση που αναπτύσσει στην πόλη της Θεσσαλονίκης». Επόμενη πρόεδρος ήταν η Κάτια Κιλεσοπούλου έως τις 26 Νοεμβρίου 2019 και έκτοτε έως σήμερα η Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη.
Με τη μεταπολίτευση η κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή με Υπουργό Παιδείας τον Γεώργιο Ράλλη υιοθέτησε σταδιακά σε μεγάλο βαθμό τη μεταρρύθμιση του 1964 (άλλωστε ο Παπανούτσος ήταν και πάλι μέλος της επιτροπής του Υπουργείου) και καθιέρωσε τη δημοτική ως επίσημη γλώσσα της εκπαίδευσης, ενώ εισήγαγε τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών από μετάφραση στο Γυμνάσιο. Ο «Φιλόλογος», που έβλεπε τη δικαίωση του αγώνα των πρώτων χρόνων λειτουργίας του, στήριξε το κυβερνητικό εγχείρημα μέσα από το περιοδικό του και με ποικίλες δράσεις ενημέρωσης και επιμόρφωσης των φιλολόγων της μέσης εκπαίδευσης, και ταυτόχρονα παρακολουθούσε κριτικά τα τεκταινόμενα στον εκπαιδευτικό χώρο και ευθαρσώς διατύπωνε προβληματισμό όπου το θεωρούσε αναγκαίο.
Έναυσμα για νέα μαχητική στάση απέναντι σε πολιτικές αποφάσεις έδωσε ο Αντώνης Τρίτσης, όταν από το 1986 ως Υπουργός Παιδείας υιοθέτησε τις απόψεις περί γλωσσικής πενίας και ως μέσο θεραπείας του προβλήματος επανέφερε τη διδασκαλία στο Γυμνάσιο των αρχαίων ελληνικών από το πρωτότυπο. Ο «Φιλόλογος» αντέδρασε άμεσα, απηύθυνε ανοιχτή επιστολή προς τον Πρωθυπουργό και έδειξε ότι τέτοιες απόψεις και προτάσεις στερούνται επιστημονικών ερεισμάτων και δεν θα έχουν κανένα όφελος για τους μαθητές. Όλα τα τεύχη του Φιλολόγου κατά το 1987 και σποραδικά εκείνα των δύο επόμενων ετών πλάι στην καθιερωμένη ύλη τους παρουσιάζουν τις απόψεις και ενέργειες του Συλλόγου για το φλέγον αυτό ζήτημα αλλά και φιλοξενούν θέσεις, αποφάσεις και αντιδράσεις επιστημονικών και εκπαιδευτικών φορέων. Η επαναφορά στο Γυμνάσιο των αρχαίων ελληνικών από το πρωτότυπο νομοθετήθηκε τελικά το 1992 και ισχύει έως σήμερα (χωρίς ποτέ κανείς να ερευνήσει και να δείξει πώς και κατά πόσο έχει λειτουργικότητα το συγκεκριμένο μάθημα).
Και μέσα στις νέες συνθήκες ο Σύλλογος συνέχισε και συνεχίζει τη δράση του, πάντοτε βασισμένη στις θεμελιώδεις αρχές του και προσανατολισμένη στην ενίσχυση του έργου των φιλολόγων και στη γόνιμη κριτική για την εκάστοτε εκπαιδευτική πραγματικότητα. Μπορεί πλέον να μη χρειαζόταν ο μαχητικός λόγος (μολονότι δεν έλειψε και αυτός, όπως π.χ. το 2003 με την ανοιχτή επιστολή προς τον Υπουργό Παιδείας Πέτρο Ευθυμίου με αφορμή τις αλλαγές στο πρόγραμμα και τα σχολικά βιβλία των φιλολογικών μαθημάτων), αλλά πάντοτε παραμένει η ανάγκη προβληματισμού, διαφορετικής θεώρησης και εναλλακτικών προτάσεων για όλες τις όψεις του εκπαιδευτικού έργου. Σε αυτά τα αιτήματα συνέχισε να ανταποκρίνεται ο «Φιλόλογος» με τις ποικίλες δράσεις που αναπτύσσει, επιστημονικές και ευρύτερα πολιτιστικές: τα φιλολογικά βραδινά, τα επιμορφωτικά σεμινάρια, τις επισκέψεις και ξεναγήσεις σε χώρους πολιτισμού της Θεσσαλονίκης, τη Λέσχη Ανάγνωσης, τη Χορωδία «Χρίστος Τσολάκης», τη θεατρική ομάδα, τις εκπαιδευτικές εκδρομές.
Ιδιαίτερο μέλημα πάντοτε ήταν και είναι η ανάδειξη της αξίας και της δύναμης της νεοελληνικής γλώσσας, και αυτό πρόβαλλαν και προβάλλουν τόσο τα δέκα «Πανελλήνια Συνέδρια για τη Διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας» που οργάνωσε από το 1995 με τεράστια επιτυχία και απήχηση ο «Φιλόλογος» χάρη στις άοκνες προσπάθειες του Χρίστου Τσολάκη όσο και οι «Μαθητικοί Αγώνες Νέας Ελληνικής Γλώσσας», τους οποίους οργανώνει ο Σύλλογος από το 2017 με συμμετοχή όλο και περισσότερων σχολείων από τη Βόρειο Ελλάδα και την ενεργή συνδρομή φιλολόγων της τάξης και στελεχών επιστημονικής καθοδήγησής τους.
Η ίδρυση του «Φιλολόγου» το 1962, ενώ συνδέεται με τα επείγοντα εκπαιδευτικά προβλήματα της εποχής εκείνης, εντούτοις αποδείχτηκε ότι δεν ήταν ένα συγκυριακό φαινόμενο που έκλεισε τον κύκλο του. Η πορεία του έως σήμερα δείχνει ότι συνεχίζει την ανιδιοτελή προσφορά του στα εκπαιδευτικά πράγματα του καιρού μας με λόγο σύγχρονο, χωρίς να αφίσταται από τις θεμελιώδεις αρχές και αξίες του.